اکنون چند روزی است که زمام دولت ایالات‌متحده امریکا در اختیار یکی از جنجالی‌ترین رؤسای‌جمهور تاریخ این کشور قرارگرفته و درباره رویکرد احتمالی وی در حوزه‌های مهم سیاست خارجی امریکا، پرسش‌هایی جدی در مقابل تحلیلگران قرار دارد. از پرسش‌های مهمی که این روزها بیشتر مطرح می‌شود، «معمای برجام و ترامپ» است و در پی پاسخ به این سؤال است که دونالد ترامپ سرمایه‌دار، با برجام چه خواهد کرد؟
هرچند از چند ماه پیش زمزمه‌های تمدید تحریم‌های ISA شنیده می‌شد، اما می‌شد از نتیجه انتخابات ریاست جمهوری حدس زد که دیر یا زود باید تأثیر صندوق‌های رأی امریکا را در آینده توافق هسته‌ای مشاهده کرد. ماجرای نقض برجام و خلف وعده امریکا چیز تازه‌ای نیست و حتی به برجام هم مرتبط نمی‌شود. تجربه چند دهه آزمودن تعامل با امریکا در مقاطع مختلف پرونده قطوری از عهدشکنی‌های کاخ سفید را در اختیار ما قرار داده است. در طول یک سالی هم که از اجرای برجام می‌گذرد، نمونه‌های متعددی از خلف وعده طرف مقابل دیده می‌شود که مورد اذعان مذاکره‌کنندگان ایرانی نیز بوده است.
با روی کار آمدن دولت یازدهم، نوعی از دیپلماسی در دستور کار مدیران جدید قرار گرفت که اساس آن بر «تعامل‌گرایی» بنا نهاده شده بود و تصور می‌شد با تغییر ادبیات در مقابل طرف غربی می‌توان موانعی که در سال‌های اخیر بر سر راه ملت ایران قرار داده شده بود، برداشته شود. بر همین روال، دور جدیدی از مذاکرات هسته‌ای شکل گرفت که به توافقات ژنو و لوزان انجامید و «برجام» میوه نهایی آن بود. در مسیر دستیابی به برجام، ابتکار «نرمش قهرمانانه» پذیرفته شد و برای تجربه‌آموزی در این مسیر، حتی تنازل‌های جدی‌ای در مواضع و دستاوردهای صنعت هسته‌ای رخ داد. اکنون و پس از گذشت سه سال از آغاز روند دیپلماسی تعامل و یک سال پس از «برجام» می‌توان از نتیجه‌بخش بودن این مسیر و پیامدهای آن یک ارزیابی قابل اتکا ارائه نمود.
از همان روزهایی که «برجام» اعلام شد، مهم‌ترین انتظار زمان تحقق وعده‌هایی بود که طرف غربی در این متن ارائه کرده بود و به طور مشخص برچیده شدن کلیه تحریم‌های مالی و اقتصادی مطالبه عمومی مردم بود. هرچند با گذشت چند ماه و زمانی که تعهدات ایران انجام پذیرفت، روشن شد که این توقع از امریکایی‌ها زیاد است و نمی‌توان در مورد گشایش‌های پسابرجامی چندان حساب کرد.
اما جای این سؤال هست که چرا گشایش‌هایی که سال پیش در چنین روزهایی مرتباً وعده داده می‌شد- و حتی برخی در این مسیر راه مبالغه را در پیش می‌گرفتند- اکنون چرا تحقق نیافته است؟ به عبارت دیگر چرا امریکایی‌ها با نقض برجام، مسیر خدشه‌دار کردن آن را هموار می‌سازند؟ آیا مسیر «برجام» برای آنها دیگر مطلوبیتی ندارد یا آنکه مسئله چیز دیگری است!
با روی کار آمدن دولت یازدهم و تغییر تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای، روند جدیدی از این مذاکرات شروع شد که نهایتاً به پدیده‌ای به نام «برجام» ختم شد. توافقی که اکنون بیش از یک سال از اعلام آن می‌گذرد و اکنون محل مناقشه تحلیلگران و افکار عمومی در خصوص دستاوردها و نتایج آن است.
برجام مهم‌تر از آنکه یک توافق حقوقی باشد، یک پدیدار تاریخی است. نگاه تاریخی به برجام نه از سر ذوق‌زدگی، بلکه به جهت نقشی که در شکل‌گیری تاریخ یک ملت و البته ملل دیگر دارد، مهم است. به بیان دیگر هرچند عده‌ای روزهای ابتدایی به هر دلیل آن را یک توافق تاریخی می‌دانستند و غریو شادی سر می‌دادند، اما دوراندیشان به فراست دریافته بودند برجام هر اندازه بزرگ باشد، چیزی جز تکرار تاریخ نیست! اما آنچه آن را بااهمیت‌تر می‌سازد، درس‌آموزتر بودن آن است.
کمتر از چند روز تا اولین سالگرد اعلام توافق جامع هسته‌ای میان ایران و کشورهای 1+5 (موسوم به برجام) مانده است و می‌توان در آستانه اولین سالگرد اعلام برجام به ارزیابی کلی از این توافق و نتایج اولیه آن پرداخت. البته ذکر این نکته ضروری است که برخی حامیان برجام و نیز برخی مسئولان اجرایی چندان موافق ارزیابی برجام نبوده و زمان حاضر را برای این امر «زود» می‌دانند، با این حال روشن است که موضوعی با این وسعت و اهمیت نمی‌تواند از دیدگاه ناظران و افکار عمومی دور بماند و منطقی نیست تا ارزیابی موضوعی که تأثیر آشکاری بر منافع ملی و راهبردی کشور دارد به آینده موکول شود.
«به‌نظر من مسئله بعد از برجام، از مسئله برجام مهم‌تر است.» این جمله کلیدی رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار رئیس و نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، دو ماه پس از اعلام برجام، در شهریورماه سال گذشته مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت و به‌نظر می‌رسد اکنون معنا و مفهوم بیش از گذشته روشن شده است.
هرچند وعده داده می‌شد که با وقوع توافق ایران با قدرت‌های غربی در پرونده هسته‌ای، تحریم‌های ظالمانه غرب برداشته می‌شود، اما اکنون تقریباً بر همه مسجل شده که تفاوت دوره پسابرجام با پیشابرجام «تقریباً هیچ!» است که البته مورد اذعان برخی چهره‌های دولتی همچون ولی‌الله سیف، رئیس‌کل بانک مرکزی نیز قرارگرفته است. اما در عین‌حال تجربه دیگری که در سال‌های اخیر به دست آورده‌ایم عبارت است از «دستبردهای پساتوافق»، به این معنا که طرف غربی در هر مرحله از توافق با اخذ امتیازهای قابل‌توجهی اعلام توافق برای لغو بخشی از تحریم‌ها را می‌نماید و در کمتر از چند هفته مبلغی معادل آنچه عاید ایران در توافق بوده است را با ترفندی دیگر اخذ می‌کند.
نشست خبری آقای روحانی با رسانه‌های داخلی و خارجی که دو روز پیش برگزار شد و البته نکات تأمل‌برانگیزی در آن طرح گردید با واکنش‌های متفاوت صاحب‌نظران و تحلیلگران مواجه شده است. با توجه به اهمیت بعضی از مباحث طرح شده در این نشست به طرح چند نکته محوری درباره فرازهایی از گفته‌های آقای رئیس‌جمهور خواهیم پرداخت
نقشه راه ایران اسلامی در فردای اجرای برجام
هرچند مذاکرات هسته‌ای ایران و 5+1 نفس‌گیر و البته فرسایشی بود، اما باید دانست اعلام آغاز اجرای برجام، شروع مرحله جدیدی از پیشبرد برنامه هسته‌ای ایران است که به‌نظر می‌رسد با پیچیدگی‌های به‌مراتب بیشتر و دشوارتر همراه باشد. بسیاری از ناظران و تحلیلگران معتقدند در این شاهد چالش‌های جدیدی بر سر منافع ملی و مصالح کشور خواهیم بود که لزوم هوشیاری هرچه بیشتر مسئولان کشور را روشن می‌سازد. با توجه به شرایط پیش رو و برآوردی که به رفتار دشمن می‌توان داشت برخی الزامات حفظ منافع ملی و مصالح کشور در دوره پس از آغاز اجرای برجام را به‌ترتیب ذیل می‌توان موردبررسی قرارداد
قریب به یک ماه از نامه مهم و راهبردی رهبر معظم انقلاب اسلامی به رئیس‌جمهور که از آن می‌توان به‌عنوان «نقشه راه صیانت از منافع و عزت ملی در اجرای برجام» تعبیر کرد، می‌گذرد و اینک همه دلسوزان انقلاب و مصالح کشور منتظر اجرای دقیق این سند راهبردی هستند.
به‌نظر می‌رسد مهم‌ترین فراز این متن که در حقیقت مبانی نظری این نامه را شکل می‌دهد، بند دوم آن است که در آن تأکید شده است «دولت ایالات متحده امریکا، در قضیه هسته‌ای و نه در هیچ مسئله دیگری، در برابر ایران رویکردی جز خصومت و اخلال در پیش نگرفته است و در آینده هم بعید است جز این روش عمل کند. » بر این اساس می‌توان گفت «عدم اعتماد به سلطه‌گر» مهم‌ترین عنصر مفهومی این نقشه راه بوده که البته این عنصر مفهومی برگرفته از معارف عمیق الهی و گفتمان انقلاب اسلامی است.
پایان مذاکرات هسته‌ای و نهایی شدن سند برجام به‌عنوان خروجی این مذاکرات، اکنون برخی گمانه‌زنی‌ها در پی بررسی امکان تسری این مدل از حل مسئله به دیگر چالش‌های میان جمهوری اسلامی ایران و غرب است. در عین حال برخی خوش‌بینی‌ها سبب شده است تا عده‌ای اساساً برجام را پایانی بر تخاصم میان ایران و امریکا قلمداد کرده و از اتمام استکبارستیزی سخن به میان آورند.
نامه رهبر معظم انقلاب اسلامی به رئیس‌جمهور در خصوص اجرای موافقتنامه «برجام» را می‌توان نقطه عطفی در روند تحولات مربوط به پرونده هسته‌ای ایران دانست که به نظر می‌رسد می‌توان در خصوص ابعاد گوناگون، نکاتی را ذکر نمود. در این یادداشت تلاش خواهد شد برخی تأملات پیرامون این نامه مورد مداقه قرار گیرد
با اعلام جمع‌بندی مذاکرات هسته‌ای، یکی از مهم‌ترین مسائلی که ذهن تحلیلگران و ناظران سیاسی را به خود معطوف کرده است، تأثیرات پایان مذاکرات بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است. دلیل این توجه خاص را باید در اهمیت راهبردی جمهوری اسلامی ایران جست‌وجو کرد، چراکه اکنون ایران اسلامی نقش فعال و تأثیرگذاری در بسیاری از تحولات منطقه‌ای و جهانی دارد و نمی‌توان آن را در معادلات بین‌المللی نادیده انگاشت. بر همین اساس است که این روزها در برخی محافل رسانه‌ای و سیاسی، تلاش می‌شود این‌گونه وانمود شود که مشی انقلابی و آرمان‌خواهانه نظام اسلامی دچار افول شده و در دوره به‌اصطلاح «پسابرجام» یا «بعد از برجام» قرار است تغییر مهمی در اصول سیاست خارجی کشورمان اتفاق افتد؛ اما با توجه به بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در مقطع اخیر می‌توان مهم‌ترین مختصات سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را در دوره آتی چنین ترسیم کرد
رفتارشناسی جریان فتنه و تجدیدنظرطلبان و هواداران آنها در روزهای پس از اعلام جمع‌بندی مذاکرات هسته‌ای، حاکی از ورود این جریان به عرصه جدیدی از فعالیت است که رمزگشایی از آن می‌تواند در فهم دقیق‌تر از سپهر سیاسی کشور مفید باشد. از این‌رو تلاش خواهد شد در این یادداشت ابعاد گوناگون چرایی و چیستی این ذوق‌زدگی سیاسی اجتماعی بررسی شود.
مسیر مذاکرات هسته‌ای به مقطع حساس و سرنوشت‌سازی رسیده است که در آن باید جمع‌بندی نتایج مذاکرات در مراجع ذی‌ربط بررسی و با سنجه مصالح و منافع ملی کشور مورد ارزیابی قرار گیرد. در عین تصویب قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد بر پیچیدگی این مسئله افزوده است، چراکه از سویی هنوز در مورد الزام‌آور بودن یا نبودن این قطعنامه و نیز ارتباط میان این قطعنامه و متن برجام ابهامات جدی وجود دارد.
کمتر از دو سال پیش در یادداشتی به اظهارات از مشاورین احمدی‌نژاد که گفته بود: «اگر اصولگراها برنده انتخابات می‌شدند، خوشحال نمی‌شد. همان روزشمارش آرا من تماسی با ایشان داشتم و فهمیدم احمدی‌نژاد از انتخاب روحانی خوشحال شده است.» اشاره‌ای کردم و همین موضوع بهانه‌ای شد برای آنکه میان بنده و یکی از مخاطبان که او هم از فعالان جبهه انقلاب است، مناقشه‌ای کامنتی آغاز شود. در پاسخ به جمله‌ای از او که در آن تصریح‌شده بود «من هم از رأی آوردن آقای روحانی ناراحت نشدم» نوشتم
